作者簡介:韓曉梅,女(滿洲族),黑龍江綏化人,中國第一歷史檔案館滿文處館員,主要從事滿洲文檔案整理工作。
摘要:康熙二十八年( 1689年),第二次雅克薩戰爭勝利之後,中俄籤訂了《尼布楚條約》,以法律形式確立了中俄東段邊界。在《中俄尼布楚條約》籤訂的百餘年後,乾隆帝指示黑龍江將軍明亮不必貿然增設卡倫,且依舊舉行巡邊活動。
一
在清朝歷史中,若提到雅克薩與尼布楚,人們最先想到的是發生於康熙二十四年(1685年)至康熙二十七年( 1688年)的兩次雅克薩之戰,以及於康熙二十八年( 1689年)中俄籤訂的《尼布楚條約》。為抵抗沙俄對黑龍江流域中國領土和人民的侵擾與掠奪,康熙帝令清軍驅逐沙俄侵略者,以保衛國家的主權與領土完整。兩次雅克薩之戰歷時4年,中國軍民打敗沙俄侵略者,取得了戰爭的勝利。隨後中俄兩國就邊界問題多次展開激烈談判,最終在尼布楚城籤訂了中國歷史上第一個平等的外交條約——《中俄俄尼布楚條約》,以此確定中俄東段邊界,維持中俄東段邊界近百餘年的和平。
經過康雍兩朝的太平盛世後,乾隆帝對於中俄邊界問題的認識和態度,學界對此研究甚少涉及。筆者通過查閱中國第一歷史檔案館館藏乾隆朝滿洲文檔案,對上述問題略作闡述,以期對雅克薩之戰和尼布楚條約的後續研究有所補充。
明確邊界是關係國家主權與利益的要事。康雍兩朝後,乾隆帝對於雅克薩與尼布楚城的歸屬狀況不甚明了。於是,在中俄兩國籤訂《尼布楚條約》的一百多年後,乾隆帝於乾隆五十七年( 1792年)命大臣寄諭黑龍江將軍明亮,令其查明雅克薩和尼布楚兩城現今的歸屬情況。中國第一歷史檔案館館藏滿洲文寄信諭旨載」(本文滿洲文寄信諭旨的翻譯均選自中國第一歷史檔案館譯編乾隆朝滿洲文寄信檔譯編》,長沙:嶽麓書社,2011年):
aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban unenggi bodohonggo mergen baturu gung aliha bithei da hiyakadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn de jasiha.
abkai wehiyehe i susai na-daci aniya uyun biyai orin jakvn de hese wasimbuhangge:onggolo elhe taifn i forgon de,yaksa hoton, nibcu hoton be gaime, oros i baru ududu aniya afambihe. amala ere juwe hoton baha bicibe,ne ere juwe hoton jiduji sahaliyan ulai harangga inu waka, aika sahaliyan ulai harangga inu oci, ai niyalma kadalaha, ai niyalma tehe babe harangga jiyanggiyvn sede jasifi. oros sede xamburakv obume, getukeleme baicafi ildun de wesimbukimi. algingga jubengge i baicara be baiburakv sehebe gingguleme dahafi. erei jalin jasiha. (中國第一歷史檔案館館藏滿洲文寄信諭旨,檔案號:03-141-1-037)
大學士●領侍衛內大臣●誠謀英勇公、大學士●領侍衛內大臣●忠襄伯字寄黑龍江將軍。
乾隆五十七年九月二十八日奉上諭:康熙朝時,為攻取雅克薩、尼布楚城,與俄羅斯交戰數年,收取該兩城矣。但今此兩城是否歸黑龍江所轄?若歸黑龍江所轄,則何人管理,何人駐紮之處,著寄諭該將軍等,以不使俄羅斯察覺,悄然查明,乘便具奏。切勿聲張。欽此。遵旨寄信前來。
乾隆帝對於雅克薩與尼布楚兩城的歸屬、管轄和駐守等情況並不了解,需命黑龍江將軍明亮查報才能了解具體情況。黑龍江將軍明亮接到軍機處寄信後,即刻訪尋雅克薩與尼布楚城源流,並將查得結果上奏乾隆帝。中國第一歷史檔案館館藏軍機處滿洲文錄副奏摺載:
aha mingliyang gingguleme wesimburengge,yaksa hoton, nibcu hotoni da sekiyen be kimcime baicahababe gingguleme donjibume wesimbure jalin.
coohai nashvn i baci jasiha bithede:abkai wehiyehei susai nadaci aniya uyun biyai orin jakvn de hese wasimbuhangge: onggolo elhe aifin i forgon de,yaksa hoton, nibcu hotonbe gaime, oros i baru ududu aniya afambihe, amala ere juwe hoton baha bicibe, ene ere juwe hoton, jiduji sahaliyan ula harangga inu waka, aika sahaliyan ula harangga inu oci, ai niyalma kadalaha, ai niyalma tehe babe, harangga jiyanggiyvn sede jasifi, oros sede xamburakv obume getukeleme baicafi ilden de wesimbukini. algingga jubengge i baicara be baiburakv sehebe gingguleme dahafi. jasiha be alime gaifi, ahamingliyangtuxan i bade isinjime, fe ejehe dangse de narhv?ame baicaci,elhe taifini forgon, dangse cagan yongkiyan akv ofi,nibcu hoton, yaksa hotoni sekiyen be adarame toktobuha babe, aha i bacisahaliyan ulameiren i janggin eldembu de narhvxama jasifi, dorgi deri baicabuci, yaksa hoton, sahaliyan ula harangga wargi amargi emu minggan jakvnju ba i dubade bi. damu fe susu teile, umai niyalma akv. nibcu hoton be adarame toktobuha babe ceni bade, fe dangse cagan inu yongkiyan akv ofi, eldembu i baci, fujurulafi ceni bai sula cuwan i boode fe asaraha.elhe taifini orin jakvci aniya hebei amban songgutu, jiyanggiyvn sabsu se oros i amba elcin ok『ulnisei emgi acafi. yaksa hoton be musei harangga obufi, yaksa i babe tehe oros sebe, gemu ceni cagan han i bade amasi gocibufi, nibcu hoton be kemuni oros sede bibuki seme gisureme toktobufi, jecen hexen dendehe jalin wesimbuhe babe,songkoi sarkiyaha bithe be baime bahafi. aha mingliyang de benjibuhe manggi, kimcime tuwafi, yaksa hoton, nibcu hoton be gisurefi, jecen hexen toktobuhangge, hono getuken gese ofi, sula cuwan i boode asaraha elhe taifin i orin jakvci aniya hebei amban songgotu sei wesimbuhe bithe be songkoi sarkiyafi gingguleme tuwabume ibebuhe, erei jalin gingguleme donjibume wesimbuhe.
abkai wehiyehe i susai jakici aniya juwe biyai juwan ilan de fulgiyan fi i pilehe: hese saha sehe. (中國第一歷史檔案館館藏軍機處滿洲文錄副奏摺,檔案號: 03-0194-3420 -014)
奴才明亮謹奏。為奏聞詳查雅克薩尼布楚城源流事。
軍機處字寄內開,乾隆五十七年九月二十八日奉上諭:康熙朝時,為攻取雅克薩、尼布楚城,與俄羅斯交戰數年,收取該兩城矣。但今此兩城是否歸黑龍江所轄?若歸黑龍江所轄,則何人管理,何人駐紮之處,著寄諭該將軍等,以不使俄羅斯察覺,悄然查明,乘便具奏。切勿聲張。欽此, 欽遵。
寄信收到。奴才明亮到任後,詳查舊檔。因康熙朝檔冊全無,尼布楚、雅克薩城源流如何確定,奴才已密寄黑龍江副都統額勒登布。其暗中查得,雅克薩城距黑龍江西北一千零八十裡,惟蠻荒無人之地。尼布楚城源流如何確定,彼處舊檔亦全無,額勒登布尋訪彼處船戶舊藏奏摺抄件查得,康熙二十八年,議政大臣索額圖、將軍薩布素等與俄羅斯使臣鄂庫爾尼等會議,雅克薩城歸我所屬。雅克薩所住俄羅斯人等,俱令撤回伊等察罕汗地方。尼布楚城仍屬俄羅斯,議奏為確定分界等情。額勒登布尋得抄文,將其送至奴才處詳看。議定雅克薩、尼布楚城邊界,尚且明確,遂依船戶藏得康熙二十八年議政大臣索額圖等所奏文書抄件,抄文恭呈御閱,為此謹具奏聞。
乾隆五十八年二月十三日奉硃批:知道了。欽此。
因年代久遠,康熙朝記錄雅克薩與尼布楚情況的檔案在黑龍江已難以找到,黑龍江將軍明亮只能命黑龍江副都統額勒登布派人暗中尋訪。以此確定了雅克薩城的具體位置,明確雅克薩城歸我國管轄,尼布楚城劃歸俄羅斯境內,同時明亮將抄得康熙二十八年( 1689年)議政大臣索額圖等所奏文書呈與乾隆帝御覽。至此,乾隆帝終於了解了雅克薩與尼布楚的歸屬情況。
二
在知曉雅克薩城歸屬我國後,乾隆帝對於雅克薩城的情況很是關心。收到黑龍江將軍明亮查奏雅克薩尼布楚源流折後,又命大臣兩次寄信黑龍江將軍明亮,令其奏報雅克薩城的情況。根據中國第一歷史檔案館館藏滿洲文寄信諭旨的記載:
aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban unenggi bodohonggo mergen baturu gung aliaha bithei da hiya kadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn sede jasiha.
abkai wehiyehei susai jakvci aniya juwe biyai juwan duin de hese wasimbuhangge:mingliyangni baci,nibcu hoton, yaksa hotoni da sekiyen be baicafi wesimbuhebi. songgoto, oros i elcin i emgi gisurefi wesimbufi, yaksa hoton be musei harangga obufi, yaksa hoton tehe oros sebe gemu cenicagan hani bade gocibufi, nibcu be kemuni oros de bibuhe be dahame,ne yaksa i bade musei niyalma tefi tuwakiyaha akv. muse karun sindaha akvbabe mingliyang sede jasifi, getukeleme baicafi ildun de donjibume wesimbukini sehebe gingguleme dahafi, erei jalin jasiha.(中國第一歷史檔案館館藏滿洲文寄信諭旨 ,檔案號:03-141-2-009)
大學士●領侍衛內大臣●誠謀英勇公、大學士●領侍衛內大臣●忠襄伯字寄黑龍江將軍等。
乾隆五十八年二月十四日奉上諭:明亮將尼布楚城、雅克薩城原委查奏前來。索額圖與俄羅斯使臣議後具奏,雅克薩城歸我所屬,雅克薩所住俄羅斯人等,俱令撤回伊等察罕汗地方,尼布楚城仍屬俄羅斯。今雅克薩地方有無我方之人駐守,是否設卡之處,著寄信明亮查明,乘便奏聞。欽此。遵旨寄信前來。
可知乾隆帝對於歸我所屬之雅克薩城的駐防與設卡情況最為關心,詢問明亮雅克薩城有無我方之人駐守,是否設有卡倫巡查。
軍機處發出此封寄信後,收到了黑龍江將軍明亮關於雅克薩城駐防與設卡情況的奏摺。雖然此件檔案原件並未得以存留,但在另一封寄信中,保存了關於雅克薩城巡查與駐守情況的信息。
aliha bithei da hiya kadalara dorgi amban tondo faxxangga be i bithe sahaliyan ulai jiyanggiyvn de jasiha.
abkai wehiyehei susai jakvci aniya sunja biyai juwan ninggun de hese wasimbuhangge:mingliyangsei baci, yaksa hoton sahaliyan ulai wargi amargi de bi. aniyadari jecen acaha gerbici bira be giyarime baicara de uthai darime baicambi. hono encu dasame karun cooha tebure be baiburakv jergi babe wesimbuhebi. yaksa hoton sahaliyan ulai wargi amargi emu minggan funcere ba bime,alin hada bujanxuwa bira bigan ba labdu,oros sa ja i hafunjime muterakv be dahame, te ci muse aika holkonde karun nonggime jebkeleci, oros sa balai kenehunjere be boljoci ojorakv. erebe mingliyang sede jasifi, yaksa hoton be kimcime baicara babe an i fe songkoi icihiyakini. hono encu karun nonggire be baiburakv. oros sebe kenehunjeburakv obume, baita akv arakini sehebe gingguleme dahafi, erei jalin jasiha. (中國第一歷史檔案館館藏滿洲文寄信諭旨, 檔案號:03-141-2-032。)
大學士●領侍衛內大臣●忠襄伯字寄黑龍江將軍。
乾隆五十八年五月十六日奉上諭:據明亮等奏,雅克薩城在黑龍江西北,每年往查交界之格爾比齊河時順路巡查,尚毋庸另行設卡駐兵。等語。雅克薩城距黑龍江西北一千餘裡,多山峰、森林、河,俄羅斯等甚難滲入。今我方若猝然增設卡倫防範,反使俄羅斯疑心,亦難預料。將此寄信明亮等,尋常雅克薩一事,仍照舊辦理,毋須另設卡倫。以不令俄羅斯疑慮無事為好。欽此。遵旨寄信前來。
在每年巡查中俄邊界格爾畢齊河時,黑龍江將軍明亮會派人順便巡查雅克薩城,因而並未在雅克薩城設卡駐兵。乾隆帝也認為,雅克薩城距黑龍江一千餘裡,路途遙遠,又多為險峻之地,俄羅斯人亦難進入,無需專門派人駐守設卡。若突然增設卡倫,反使俄羅斯懷疑,適得其反,於國家邊界安全不利。可見,對於乾隆帝來說,中俄邊界的安全穩定是最為重要的。
三
通過黑龍江將軍明亮的奏報,乾隆帝清楚了雅克薩與尼布楚的源流,明白了雅克薩歸我國所屬,尼布楚應劃歸俄羅斯。在寄諭黑龍江將軍明亮的同時,乾隆帝又令軍機處查奏尼布楚因何為俄羅斯所屬,因此軍機處遵旨查報,又上奏滿洲文奏摺一件:
hese be dahame, yargiyan kooli bithei dorgi nibcoo hoton daci musei ba bime,ai turgunde oros i ba oho babe baicaca, yargiyan kooli bithei dorgide, onon nibcoo serengge, meni harangga moomingga i jergigeren aimani da tehe ba sere emu gisun bi, geli jecen i bade ilibuha eldengge wehei bithei gisun, emu hacin corna sere urum birai hanci bisire gerbici bira be jecen obufi, ere birai sekiyen i amba hinggan i mudun be jafahai mederi de niketele antu i ergi begemu dulimbai gurun i harangga obume, bosoi ergi be oros i harangga obuha, emu hacin, ergune bira be jecen obufi, julergi dalin be dulimbai gurun i harangga, amargi dalin be oros i harangga obuha sehebi.onon nibcoo daci moomingga i jergi geren aimani tehe babe, tulergi golo be dasara jurgan i dangse de akvmbume baicaci,umai akv ofi,jecen obuha birai gebu benirugande acabume baicame tuwaci, nibcoo hoton gemu jecen obuha birai cargide bi geli baicaci,hvwaliyasun tob i sunjaci aniya cabina, tegut, tulixen, oros i emgi toktobume gisurehe bithei dorgide, orhoitu alin i ninggude bisire karun i obo ci deribum, dergi baru burgutei alin i mulu be jafahai kiran karun de isibume, kiran karun ciciktai, aru kidure, aru hadangsu de isibume, aru hadangsu ci eber hadangsu, cagan oolan,ergune birai dalin de isibum jecen obuha sehebi. ere jergi ba na i gebu benirugande acabume baicame tuwafi,nibcoo hotoninu jecen i cargide bi, geli adarame, erin forgon i ton i bithede, dosimbuha babe baicaci,abkai wehiyehei orin juweci aniyahoxoi tob cin wang, erin forgon i ton i bithede,dergi golo,damu mukden i babe teile arahabi, ningguta, sahaliyan ula i jergi ba be umai dosimbume arahakv, te ili i jergi ba be, ho guwe dzung sede afabufi bodofi dosimbume arabure be dahame ningguta,sahaliyan ula,dergi ilan goloi harangga bedune, ilan hala,nibcui jergi ba be,inuho guwe dzungsede afabufi, nirugan be tuwame getukeleme baicafi bodofi nonggime dosimbuki seme wesimbufi, erin forgon i ton i bithede dosimbume araha, inu umai nibcu hoton i da turgun akv, erebe tuwaci, nibeu hoton umai musei jecen i dorgide akv oros i jecen i dorgi ba dere, uttu ofi, nirugan de afahaci latubufi ginggulme tuwabume wesimbuhe.(中國第一歷史檔案館館藏軍機處滿文錄副奏摺,檔案號:3 - 183 -2278 - 16.)
謹遵諭旨:實錄內尼布楚城原為我地,因何為俄羅斯所屬?查得實錄內載:鄂嫩、尼布潮系我國所屬毛明安諸部落舊址。又於邊界所立碑文有:倬爾納,即烏倫穆河相近格爾必齊河為界,循此河上流大興安以至於海,凡山南一帶,盡屬中國。山北一帶,盡屬鄂羅斯。將額爾古納河為界,河之南岸屬於中國,河之北岸屬於鄂羅斯,等語。盡查理藩院檔冊,並無記載鄂嫩、尼布潮系我國所屬毛明安諸部落舊址。於地圖內查看邊界河名,尼布楚城位於河對岸。
又查,雍正五年,查弼納、特古特、圖理琛與俄羅斯議定文書內:以鄂爾呼依圖山上現有卡倫鄂博(敖包)起,向東沿布爾古特山脊至奇蘭卡倫,自奇蘭卡倫至齊克泰、阿魯奇都熱、阿魯哈當蘇,自阿魯哈當蘇至俄博爾哈當蘇、察罕敖拉、額爾古納河岸為界,等語。將此等地名於地圖內查看,尼布楚城位於邊界對面。又查如何納入時憲書內,乾隆二十二年,和碩莊親王於時憲書內,東省僅錄有盛京,寧古塔、黑龍江等地未納入收錄。今何國宗等將伊犁等地計劃納入收錄,寧古塔、黑龍江、東三省所屬伯都訥、三姓、尼布楚等地亦應交付何國宗等,查明地圖詳加增錄。時憲書內所錄,亦無尼布楚城。觀此,尼布楚城並不在我界內,而位於俄羅斯界內,因此,於地圖上粘貼字條,恭呈御覽。
清代滿洲文/漢文版時憲書
軍機處通過查閱實錄、尼布楚條約界碑碑文、理藩院檔冊、地圖、雍正朝中俄界約,以及時憲書等內容,查明了尼布楚原為我國領土,中俄籤訂《尼布楚條約》後,劃歸俄羅斯。尼布楚位於中俄邊界格爾畢齊對岸,地圖上顯示尼布楚位於邊界對面。
通過上述滿洲文奏摺及譯文可知,軍機大臣認為,乾隆二十二年( 1757年)莊親王所修時憲書收錄各地地名不全,此次何國宗重修時憲書,應將寧古塔、黑龍江、伯都訥、三姓和尼布楚均增錄入時憲書,並且為方便乾隆帝觀看地圖,查看尼布楚位置,軍機大臣又在呈給皇帝的地圖上粘貼了字條,使查閱更加便利。
以上,我們可以看出,乾隆帝對於雅克薩與尼布楚的認識與態度,即乾隆帝起初並不清楚雅克薩與尼布楚的歸屬源流,在明確雅克薩乃中國領土後,才開始詳細關注雅克薩城的駐守設卡情況。為防俄羅斯疑心,有損兩國邊界安寧,乾隆帝指示黑龍江將軍明亮不必貿然增設卡倫,一切巡邊活動依舊即可。隨後乾隆帝又命軍機大臣於地圖上標註尼布楚位置,以便以後查看。
自康熙朝後,雅克薩與尼布楚就再未出現於清代歷史中,學界對其後續研究成果亦甚少。究其原因,皆為缺少史料,沒有新的史實依據。這五件乾隆朝滿洲文檔案可填補這一缺憾,既將乾隆帝對雅克薩和尼布楚的認識與態度呈現於世人,又為後續研究補充了第一手史料。
滿族文化網